II ОЛОН УЛСЫН БУДДЫН ШАШНЫ ФОРУМ

УЛАМЖЛАЛТ БУДДЫН ШАШИН БА ОРЧИН ҮЕИЙН СОРИЛТУУД

 

«… Ганжуур судрын 108 ботийн чин утгыг судалж гэгээрсэн

Дорнод Сибирь болон Өвөрбайгалийн буддын шашны

ПАНДИТ ХАМБА ЛАМААР

ДАМБА ДАРЖА ЗАЯЕВЫГ

томилох тухай асуудлыг хэлэлцэх»

Төлөөлөгчдийн Зөвлөлийг хуралдуулах тухай

БҮХ ОРОСЫН

АУГАА ЭЗЭНТ ГҮРНИЙ

ХАТАН ХААН

ЕКАТЕРИНА АЛЕКСЕЕВНАГИЙН БУУЛГАСАН

ЗАРЛИГ

№ 610

 

1764 оны 6-р сарын 22                              Санкт-Петербург хот    

 

 

2024 онд Хатан хаан II Екатерина Оросын эзэнт гүрний буддын шашны тэргүүн - Дорнод Сибирь, Өвөрбайгалийн Пандит Хамба ламын албан тушаалыг тогтоосны 260 жилийн ой тохиож байгаа билээ. Энэхүү үйл явдал нь 1764 онд Хатан хаан II Екатерина анхны Пандит Хамба ламын албан тушаалд Дамба Даржа Заяевыг томилсон юм.

Хатан хааны хүсэлтээр Заяев лам энэхүү цолыг Пандит (эсвэл Бандида, тухайн үеийн хэллэгийн дүрмийг үндэслэж Д.Д.Заяевын амьдарч байсан өнөөх үеийн Буриадын өмнөд нутгийн оршин суугчдын дуудлага, хэл ярианы дүрмийн дагуу) гурван бүрэлдэхүүн хэсгийн нийлбэр дээр үндэслэн зохиожээ) - санскрит хэлээр "таван эрдэм эзэмшсэн ухаантан" (ихэвчлэн хүмүүнлэгийн шинж чанартай) гэсэн утгатай бөгөөд энэ үгийг Д.Д.Заяев тус цолын нэрэнд оруулсан нь Энэтхэгтэй холбож, тэо газар Будда Шагжамүни гэгээрсэн гэж үздэг; Хоёрдахь үг болох Хамба гэдэг нь түвд хэлээр бөгөөд энэ нь "сүм хийдийн тэргүүн буюу сүм хийдийн сүлжээний тэргүүн, түүнийг цол хэргэмдээ оруулсан Д.Д.Заяев Оросын буддизмыг Түвдтэй холбосон - Богд Зонховын Гэлүг (па) сургуулийг үүсгэн байгуулсан газар болох - “буяны сургууль” гэж нэрлэгддэг, энэхүү сургуулийн дагагчид нь өнөөх үеийн Оросын буддистууд юм;  Гурав дахь үг болох лам нь мөн түвд хэл бөгөөд өөр өөр хэлээр "багш, гуру, багша" гэсэн утгатай үг юм.

Тэртээх цагаас хойш Пандит Хамба Ламын хүрээлэн нь Орост уламжлалт болсон  бөгөөд Төвдтэй харьцуулахад уламжлалт байсаар ирсэн бөгөөд тэр цагаас хойш Оросын уламжлалт буддын шашны өв залгамж халааг хадгалсаар ирсэн билээ. Түүний үйл ажиллагаа бараг тасалдсангүй үргэлжилсээр (цорын ганц үл хамаарах зүйл бол шашны эсрэг үзэл бодол ба Аугаа их эх орны дайны үед богино хугацаанд өөрөөр хэлбэл 1938-1945 он хүртэл байсан хэсэг хугацаанд хориотой байв), өнөөдрийн байдлаар XXIV Пандит Хамба лам Дамба Аюшеев энэ албан тушаалыг хашиж байна.

Пандит Хамба ламын хүрээлэн байгуулагдсаны 260 жилийн ойг тохиолдуулан ОХУ-ын Ерөнхийлөгчийн дэргэдэх шашнтай холбоотой асуудлын зөвлөлийн хурал дээр одоогийн буддын шашны тэргүүн Дамба Аюшеевийн санал болгосноор энэ арга хэмжээний хүрээнд зориулж Оросын Буддын шашны төв болох Иволгинскийн дацанд хөшөө босгохоор шийдвэрлэсэн бөгөөд энэ саналыг Зөвлөлийн бүх гишүүд нь санал нэгтэй дэмжив. Санкт-Петербургийн буриад гаралтай уран барималч Иван Ефимович Итыгилов II Екатеринагийн гараас Дамба Даржа Заяевт Дорнод Сибирь, Өвөрбайгалийн Пандит Хамба ламаар томилж буй  бичгийг шилжүүлж байх үеийн дурсгалыг дүрсэлсэн хөшөөг бүтээжээ. 1741 онд Оросын эзэнт гүрэнд шашныг албан ёсоор хүлээн зөвшөөрч улсын хоёр дахь албан ёсны шашинаар баталж хатан хаан Елизавета Петровна тунхагласан байна.

Пандит Хамба Ламын нэрэмжит хүрээлэнгийн 260 жилийн ойг Иволгинскийн дацангийн Цогчэн дуганы шинэ дуганы нээлтэд зориулж, 9-р сарын 6-нд ариусгах ёслол болно. Шинэ Цогчэн дуган нь Буриад угсаатны түүхэн дэх хамгийн том сүм хийд юм (энэхүү барилгын хана нь урьд өмнө хэзээ ч байгаагүй 30 метрээс дээш өндөртэй, Цогчэн дуганы өндөр нь 36 метр 32 метр юм. Дуганы өндөр нь ганжиртайгаа нийлээд 43 метр өндөртэй), ОХУ-ын Ерөнхийлөгч В.В.Путин 2013 онд Дацанд хийсэн айлчлалынхаа үеэр зарлиг буулгаж төв сүмийн барилгын ажлын хөрөнгөжүүлэлтийн эхний шилжүүлгийг хийлгэсэн байна.

 

1741 онд хатан хаан Елизавета Петровнагийн тунхаг бичигт үндэслэн байгуулсан анхны арван нэгэн хийд:

1. Балдан Брэйбун
2. Тамчинский
3. Бултумурский
4. Атаган-Дырестуйский (Джидинский)
5. Табангут-Ичётуйский
6. Сартуул-Булагский
7. Ара-Киретский
8. Иройский
9. Ацайский
10. Цолгинский
11. Анинский